HISTORIA

Na wrocławskim rynku czasopism, w 2021 roku pojawiła się nowa pozycja, a mianowicie „Format Literacki”. Nie będzie błędem, jeżeli ktoś skojarzy je z „Pismem Artystycznym Format”. Jak pisał w pierwszym numerze tego literackiego wydania jego redaktor naczelny Andrzej Więckowski: „Pisma, zanim powstaną w dojrzałym kształcie, najczęściej już istnieją w środowisku piszących jako mniej lub bardziej salonowe miejsce spotkań. Bywa, że stolik w kawiarni przekształca się w brulion, przyjacielskie rozmowy i recytacje stają się nagle publiczne w druku, wspólne spostrzeżenia programem, a dykcja środowiskowego dialektu stylem”. Kluczowym dla powstania nowego pisma jest wszakże fakt, że „Format Literacki” funkcjonował wcześniej jako tzw. „wkładka” do artystycznego „Formatu” – pisma, które powstało w 1989 roku z inicjatywy Andrzeja Saja i było przez niego redagowane do końca 2021 roku . Bez tej wcześniejszej, skromnej bo „wkładkowej” wersji, nie powstała by jego literacka kontynuacja.

„Format Literacki”, w roli dodatku do „Formatu”, funkcjonował w czasie egzystencji pisma artystycznego dwukrotnie, ukazały się bowiem w różnych okresach dwa cykle osobno redagowanych , początkowo kilkustronicowych zeszytów.

Pierwszy cykl (sześć wydań, w latach 1994 – 1996) był pod redakcją Urszuli M. Benki – znanej wrocławskiej poetki i eseistki – wówczas zatrudnionej w latach 90. XX w. w redakcji „Formatu”, natomiast drugi cykl (siedem wydań), którego redaktorem prowadzącym był Andrzej Więckowski – pisarz i redaktor – ukazywał się w latach 2016 – 2021 XXI wieku i posiadał już zwiększoną objętość. Urszula Benka w „Kronice” zamykającej pierwszy numer, już osobno zarejestrowanego czasopisma „FL”, zanotowała: „ (…) Format literacki narodził się jako cienka wkładka z hermesowskimi grafikami Magdaleny Wosik, pod redakcją Urszuli M. Benki i Andrzeja Saja, po latach przerwy odżywa kierowany przez Andrzeja Więckowskigo, ongiś redaktora znakomitego „Archipelagu”, zachodnioberlińskiego odpowiednika paryskiej „Kultury”.

W zerowym numerze dodatku „Format literacki” z 1994 r., redagowanym przez zespół: U.M. Benka, Robert Gawłowski, Renata M. Niemierowska, Janusz Styczeń i Magdalena Wosik – Bąk, we „Wstępniaku” m.in. deklarowano: „Format literacki nie stawia sobie za cel lansowania jakichkolwiek tez, kierunków ani poetyk. Pragnie je raczej rozumieć i wyczulić się na psychiczne uwikłania wiodące do artystycznych kosmosów świecących nad epokami. Otóż w pewnych okresach widać je albo nie, różne zaś typy wyobraźni osadzają je we właściwych sobie mitologiach. Każda z nich jest w istocie mitozofią. Jest także wewnętrzną przygodą, o ile tylko na to pozwalamy.”

Tak więc w treści pierwszych kilku dodatków pojawiły się teksty wybitnych przedstawicieli przeszłości, którzy w nowych przekładach zagościli na łamach; szczególną pozycję zajmowały tu eseje ( w tłumaczeniach B. Antochewicza) o sztuce R.M. Rilkego, wiersze F. Nietzsche’go, a także publikacje sztuki scenicznej Oskara Wilde, listów Antonina Artauda, teksty Hansa Bellmera i inne pozycje). Obok tego znakomite eseje publikowali m.in. Michał Fostowicz, Henryk Waniek, Urszula M. Benka, Jadwiga Wais, Bogusław Kierc, Ryszard Sawicki, Jan Tomkowski, Jarosław Markiewicz, Marzena Lizurej, Marianna Bocian itd. Ponadto odnotować koniecznie należy znakomite opowiadanie Olgi Tokarczuk (Żywot Kummernis z Schonau…) , a także opowiadania Bożeny Budzińskiej i Bettiny Wohrmann. Na osobną uwagę zasługuje również po raz pierwszy drukowane tłumaczenie tekstu Paula Claudela: „Psalmy i fotografia” oraz opracowanie „Rzecz o duchowej historii Serbów…” w interpretacji Ewy Pfeiffer. Oczywiście bogato była reprezentowana poezja na łamach dodatku; wiersze m.in. Janusza Stycznia, Petera Gehrischa, Ewy Parmy, Roberta Gawłowskiego, Mieczysława Machnickiego, Renaty M. Niemirowskiej, Marty Fox czy Wojciecha Izaaka Strugały były nadto wzbogacane świetnymi rysunkami Magdaleny Wosik – Bąk. Generalnie bowiem rzecz omawiając – to ta seria dodatku literackiego do „Formatu”, prezentującego przecież głównie twórczość plastyczną, została znakomicie dostosowana do klimatu wydań kolejnych zeszytów czasopisma, wzbogacała je o odrębną, a jednocześnie świetnie korespondującą z zawartością jego wydań „macierzystych” treścią. Jednocześnie zainteresowanie redaktorów i autorów problematyką twórczości literackiej, ale też sztuk wizualnych, stworzyło trwałe podwaliny pod koncepcje przyszłych wydań dodatków, zawsze – w intencji redaktora A. Saja – mających łączyć i wzajemnie wzbogacać się we wspólnym „oświetleniu” sztuk.

Stąd drugi cykl dodatków pod dotychczasowym tytułem „Format literacki” został wierny patronującemu symbolicznie Hermesowi, którego sylwetka ozdabia logo jego tytułu. W ciągu niespełna sześciu lat ukazało się siedem zeszytów o objętości od 32 do 44 stron. Tym razem redakcję wkładki powierzono Andrzejowi Więckowskiemu, przy stałej współpracy: Urszuli M. Benki, Waldemara Okonia, Andrzeja Saja i Tomasza Pietrka- odpowiedzialnego za stronę edytorsko-graficzną. W treści obok poezji m.in. Janusza Stycznia, Ewy Sonnenberg, Gabriela Kamińskiego, Urszuli. M. Benki, Andrzeja Saja, Anny Grabowskiej, Rogera Piaskowskiego i tłumaczenia (w przekładzie M. Śniecińskiego) wierszy Paula Celana, w znaczniejszym stopniu niż to było wcześniej pojawiła się ambitna eseistyka. Dominowały tu teksty odnoszące się do mitu Orfeusza (np. „Gest Orfeusza” – recenzja książki A.Saja autorstwa E. Sonnenberg, czy esej U.M. Benki „Orfeusz w Nigdy” i polemika A. Saja, pt.: „Z głową Orfeusza”, nadto: „Przypisy do Eurydyki” tegoż autora, oraz utrzymane w tej tematyce wiersze J. Stycznia i U.M. Benki). Inną problematykę, niemniej osadzoną blisko problemów kultury, mitów, literatury i bieżącego życia artystycznego podejmowały takie wybitne eseje jak opracowanie A. Więckowskiego: „Tożsamość (narodowa) w czasach Apokalipsy”, czy erudycyjne eseje „mitotwórcze” U. M. Benki (np.: „O obrzydzeniu do obrazu”, „Mityczne dziwadło” oraz „Pornografia i liturgia”). Do tego rodzaju erudycyjnego, wnikliwego „gawędziarstwa” zaliczają się także teksty Henryka Wańka, łączące w zasadzie w sobie różne formy narracji (np. „Wrocław Główny Podziemny”, „Trębacze” czy „Paracelsus”). Między esejem a formą osobistego listu okazały się być teksty Mariusza Wilka (np. „Słowo o Adamie” i „Do Adama”). Prozę w jej zróżnicowanej formie (mniej lub bardziej kreacyjnej), od klasycznej narracji po rodzaj dziennika reprezentują w tej serii wydań wkładki zarówno Waldemar Okoń (por. fragmenty jego nader osobistego „Dniewnika”), Janusz Jano Mielczarek w serii intrygujących fabuł, czy Krzysztof Rudowski – bardzo wszechstronny pisarz, recenzent, poeta i eseista, obecny w każdym numerze dodatku. Wreszcie należy odnotować ciekawą prozę Janusza Jaroszewskiego, Stanisława Karolewskiego, Tadeusza Złotorzyckiego, Andrzeja P. Batora oraz przesycone tzw. „prozą poetycką” teksty Rogera Piaskowskiego. Nie sposób tu wymienić wszystkich kolejnych autorów, którzy pojedynczymi tekstami wzbogacili tę niewątpliwie cenną inicjatywę wydawniczą; jej ranga i powodzenie w lokalnym środowisku artystycznym zadecydowały o potrzebie jej kontynuacji w nowej szacie i warunkach formalno-prawnych. I tak w 2021 roku doszło do rejestracji kwartalnika „Format Literacki”, które w swym założeniu, będąc kontynuacją koncepcji już wypracowanej pod kierunkiem A. Więckowskiego, ma jednakże być pismem odrębnym, o szerszej perspektywie poznawczo-twórczej, pismem „zagospodarowującym” niewykorzystywany dotychczas potencjał twórczy środowiska wrocławskiego, (w tym skupionego wokół lokalnego Stowarzyszenia Pisarzy Polskich), ale sięgający również poza tę przestrzeń, zapraszając do współpracy autorów z kraju i zagranicy. Pismo więc w swej zawartości zapowiada publikację prozy, poezji, esejów a także tekstów krytycznych na temat współczesnych sztuk wizualnych.

Pierwszy numer, który ukazał się we wrześniu 2021 roku można nazwać wprowadzającym w planowaną tematykę kwartalnika, a pod koniec roku wydano już kolejny, drugi numer pisma.

Redaktor Więckowski we wstępie podkreślał wrocławskość tego, co będzie prezentowane na jego łamach, ponieważ, jak pisał: „Jakaś taka wrocławska pitagorejskość, widoczna w wierszach pisanych w tym mieście. W różny sposób przejawia się ta cecha u wrocławskich poetów: od egzystencjalnego równania pisania krwią i ciałem u Wojaczka, po traktaty poetyckiej logiki formalnej Karpowicza. Kolejny wielki temat stojący przed autorami Formatu Literackiego. Przed Urszulą Benką, która w swoich esejach odsłania otchłanie znaczeń w zastygłych, wydawałoby się formach języka i stylu; nikt tak nie penetruje genetyki mitu, jego symboli i metafor, jak ta wybitna poetka, która choć wśród wtajemniczonych za wybitna jest uznawana, to i tak zbyt mała miara i krzywdząca do jej wielkości jest przykładana. Przed Waldemarem Okoniem, cierpliwym znawcą przeciekającego przez palce czasu, który mijanie oplata odciskami refleksji, obejmuje nieubłaganie przemijające obserwacjami, żeby najmniej czasu upłynęło bez ludzkiego znamienia i jest w tym rozległy do granic widzenia, ten kronikarz historii lirycznej, zarazem prozaik i poeta – i to z każdej perspektywy. Przed Andrzejem Sajem, najmłodszym wśród starych poetów, orfejskiej tragedii pieśniarzem, który „karmi sarny pączkami róż i szeptem deklamuje Rilkego”, który osobiste ścieżki uczuć (młody poeta) zamienia w szerokie trakty formy (stary poeta). (…) Wrocław literacki jest ogromny”.

W zasadzie dwa pierwsze numery pisma są rozwinięciem i kontynuacją wkładek, które wyszły pod redakcją Więckowskiego. Pierwszy numer podjął temat mistycznego wejścia w rzeczywistość. Rozpoczyna się tekstem Henryka Wańka pt. „Lapis philosophorum”, czyli rozważaniami na temat wartości, obietnicy, istnienia kamienia filozoficznego. Analizujący sferę sacrum człowieka tekst U. M. Benki pt. „Brama do pustki” czy erudycyjny, traktujący o przemijaniu esej A. Więckowskiego „Bałwochwalstwo przedmiotów”. Ponadto znalazł się tu m.in. fragment niepublikowanej powieści pt. „Ciemność” S. Karolewskiego, czy bardzo ciekawy, egzystencjalny esej M. Braun pt. „Twarz od środka”.
Przyczynkiem do napisania przez A. Saja, interesującej recenzji w formie poetyckiej, był wydany wcześniej, dobrze przyjęty tomik U. M. Benki, pt. „Pasja Jezusa z Nazaretu”. Powstał zainspirowany nim komentarz opatrujący przesłanie z jej tomiku: „Wiersz wierszem się interpretuje i jest tu tyleż osobnym dopowiedzeniem, co i wyrazem pokłonu dla intencji autorki „Pasji”. Ta skromna glosa do poruszających scen i objawień nie ma zamiaru konkurowania z tekstem U. Benki; pragnie je tylko sobie przybliżyć, wyjawić i czytelnicze ukontentowanie wyrazić” (por. > Glosa do „Pasji Jezusa z Nazaretu”<)

Nie zabrakło też tekstu na temat malarstwa, o twórczości Henryka Wańka, którego prace malarskie wzbogacają strony całego numeru (znalazły się również na okładce).
Drugi numer „Formatu Literackiego” z grudnia 2021 roku, poświęcony został w znacznej części interpretacjom i współczesnym odczytaniom mitu o tragicznych postaciach Orfeusza i Eurydyki. Znalazło się w nim sporo wierszy, gdyż temat bólu po stracie ukochanej, trauma żałoby jest dla wielu poetów inspirująca: „Orfeusz i dusza” U. M. Benki, „Nowy Orfeusz” K. Chary, „Orfeusz recontre” G. Kamińskiego. „Wyznanie Orfeusza” I. Makowskiego.

Tematyka ta była interpretowana w różnych ujęciach w esejach takich jak: „ Orfeusz w piekle obrazu” A. Więckowskiego, „Co zobaczył Orfeusz?” Moniki Braun, „Orfeusz wyzwoliciel” Leszka Koczanowicza. Zaskakującym było odniesienie mitu Orfeusza do postawy poety i pisarza, idola lat 70. – Edwarda Stachury; czego podjęła się Magdalena Barbaruk w tekście pt. „Dzieci Apollina. Orficka historia Stachury”.

Wstrząsający, w niezwykły sposób odnoszący się do lamentu Orfeusza nad utraconą miłością okazał się być publikowany w tym numerze fragment dziennika Waldemara Okonia, pod tytułem: „Dniewnik, czyli kronika niezapowiadanych śmierci – część II (10.04.2021 – 8.07.2021)), nb. był to zapis przeżywanej tragedii jego autora po śmierci żony.

Uzupełnieniem tych literackich odniesień do mitu Orfeusza jest artykuł o inspiracjach orfejskich we współczesnych sztukach wizualnych autorstwa Andrzeja Saja. Jako dowodami wizualnymi odnoszącymi się do tej tematyki były zreprodukowane w zeszycie obrazy Krzysztofa Skarbka, który tworzy swój prywatny, optymistyczny mit odnoszący się do rzeczywistości, w której funkcjonujemy, a w tym wypadku połączył on scenografię mitologiczną ze współczesnymi gadżetami, oraz malarskie prace (okładki zeszytu) Telemacha Pilitsidisa, greckiego artysty, mieszkającego w Polsce, który często w swych pracach podejmuje tematykę mitologiczną, w tym także wprost ilustrująca mit orfejski.

Obecnie (luty – marzec) przygotowywany jest już trzeci numer „Formatu Literackiego”, który ukaże się w kwietniu br. Jego tematyka trafnie odnosi się do sytuacji, w jakiej znajduje się obecnie Polska w związku z wojną na Ukrainie. Po niezakończonej jeszcze pandemii covid-19, przyszło nowe zagrożenie z tytułu wojny; tj. to wszystko, co zostało niejako „przeczute” w proponowanej tematyce przyszłego zeszytu; stąd mityczna już problematyka Apokalipsy w różnych jej odczytaniach i interpretacjach, nie zawsze jednak katastroficznych.

Promocji wydania pierwszego numeru towarzyszyło spotkanie z autorami.

Obok ścisłej redakcji z „Formatem Literackim” już współpracuje stałe grono pisarzy, poetów i eseistów. Do tego grona zaliczają się m.in.: Henryk Waniek, Monika Braun, Janusz Jaroszewski, Gabriel I. Kamiński, Stanisław Karolewski, Leszek Koczanowicz, Roger Piaskowski, Jakub Skrzypczak, Marek Śnieciński i Tadeusz Złotorzycki. Poza tym swoje teksty drukuje tu wielu innych autorów, którzy okazjonalnie powierzają czasopismu swoje prace.

Opracowała: Anna Kania – Saj